ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εφαρμογή του προγράμματος ξεκίνησε στις 15-10-2001 και τέλειωσε στις 17-5-2001. Για την εκτέλεσή του έγιναν οι παρακάτω ενέργειες:

1. Διατέθηκε ένα δίωρο την εβδομάδα. Συμμετείχαν μαθητές της Α΄τάξης (συνολικός αριθμός μαθητών /τριών 35) και δύο καθηγητές φιλόλογοι.
2. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες με στόχο την πρώτη διερεύνηση του θέματος και τη λύση έκτακτων ζητημάτων.
3. Ερευνήθηκαν ζητήματα όπως : α) η ιστορία του Γυμνασίου Μυτιλήνης (νυν Πειραματικό Λύκειο Μυτιλήνης), β) η ζωή του Μιχαήλ Στεφανίδη και γ) το έργο του Μιχ. Στεφανίδη : α) το επιστημονικό και β) το λογοτεχνικό.
4. Οι μαθητές αναζήτησαν όλες τις πληροφορίες για την ιστορία του Γυμνασίου, για τη ζωή του Μιχ. Στεφανίδη, τα πρωτότυπα έργα και τα δημοσιεύματά του στη βιβλιοθήκη της Μυτιλήνης , στη βιβλιοθήκη του Σχολείου, στη βιβλιοθήκη της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών, στη βιβλιοθήκη και Αρχείο του Μανταμάδου, καθώς και στο διαδύκτιο.
5. Οι μαθητές μελέτησαν μερικά από τα επιστημονικά έργα του Μιχ. Στεφανίδη και έκαναν τη βιβλιοπαρουσίασή τους. Επίσης κάποιοι μαθητές ανέλαβαν να διαβάσουν τα λογοτεχνικά έργα του Μιχ. Στεφανίδη και να αναλύσουν κάποια από αυτά.
6. Πραγματοποιήθηκε εκπαιδευτική επίσκεψη στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, στην Αθήνα, όπου οι μαθητές ενημερώθηκαν για το Αρχείο και τα δημοσιεύματα του Μιχ. Στεφανίδη, για τη ζωή και το έργο του από τους συνεργάτες του Κέντρου κ. Παναγιώτη Μιχαηλάρη και κ. Γιάννη Καρά.
7. Οι μαθητές, με τη συνεργασία των καθηγητών, συγκέντρωσαν ένα πολύ μεγάλο μέρος της αρθρογραφίας για τη ζωή και το έργο του Μιχ. Στεφανίδη σε ένα τόμο.
8. Τέλος, τα μέλη της ομάδας επεξεργάστηκαν το υλικό, ταξινόμησαν και συνέθεσαν τα επιμέρους στοιχεία, συνέγραψαν την εργασία και παρουσίασαν το Πρόγραμμα και την πορεία της έρευνάς τους σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο σχολικό χώρο.

Για την πραγματοποίηση του Προγράμματος εργάστηκαν:

Εκφράζουμε τις ευχαριστίες μας σε όλους όσοι μας βοήθησαν με οποιοδήποτε τρόπο, στην πραγματοποίηση του προγράμματος.

Συγκεκριμένα:

        1.ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΙΧ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ

                        3.   ΜΙΧΑΗΛ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ : Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Η άθλια οικονομική κατάσταση των Λεσβίων, η περιορισμένη και μόλις προς τα τέλη του 18^ου αιώνα ανάπτυξη του εμπορίου, της ναυτιλίας και της βιοτεχνίας, η αντίδραση των κοτσαμπάσηδων - που όντας οι ίδιοι αγράμματοι θεωρούσαν περιττή τη μόρφωση των άλλων - στάθηκαν τα αίτια του πνευματικού λήθαργου της Λέσβου. Οι λίγοι Λέσβιοι λόγιοι που έζησαν το 16^ο και 17^ο αιώνα μορφώθηκαν οι περισσότεροι έξω από τη Λέσβο και ήταν όλοι τους σχεδόν κληρικοί.

Η οικονομική ανάπτυξη που άρχισε να εμφανίζεται το 18^ο αιώνα και οι λίγες προσπάθειες κάποιων προοδευτικών Μυτιληνιών της εποχής δε στάθηκαν ικανές να μεταβάλλουν την πνευματική κατάσταση. Τα διάφορα έγγραφα και οι κώδικες της εποχής πιστοποιούν ότι δεν υπήρξε ανάλογη της οικονομικής, πνευματική ανάπτυξη. Έτσι, και τον αιώνα αυτό οι λίγοι λόγιοι μορφώθηκαν έξω από το νησί.

Η πρώτη απόπειρα ίδρυσης σχολείου έγινε από το Μητροπολίτη Μυτιλήνης Κωστάντιο (1727-1736). Πρώτος αυτός επιχείρησε και ίδρυσε στη Μυτιλήνη Γυμνάσιο με δάσκαλο τον Ιωακείμ Σίμου, αμαθή ιεροδιάκονο από την Πάτμο. Το σχολείο αυτό λειτούργησε από το

1735-1743 οπότε ο Ιωακείμ επέστρεψε στην Πάτμο.

Η δεύτερη προσπάθεια έγινε το 1744, επί μητροπολίτου Μυτιλήνης Άνθιμου Βερτουμή και είχε αυτή τη φορά καλύτερα αποτελέσματα. Έτσι, όταν το 1744 ήρθε εξόριστος στη Μυτιλήνη ο Καπού κεχαγιά άρχοντας της Κωνσταντινούπολης Σταυράκης Σταυράκογλου αγόρασε το οικόπεδο που σήμερα βρίσκεται το δεύτερο Γυμνάσιο (πρώην Παρθεναγωγείο) και έκτισε σχολείο που ονομάστηκε “ελληνομουσείο”, προσφέροντας από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του, δωρεάν παιδεία.

Το σχολείο αυτό ήταν κοινό και ελληνικό μαζί γιατί σ’ αυτό διδάσκονταν εκτός από τα στοιχειώδη εκκλησιαστικά μαθήματα και έλληνες συγγραφείς. Η λειτουργία του εξασφαλίστηκε με δωρεά του ιδρυτή του αλλά και χριστιανών, κατόπιν προτροπής του Μητροπολίτη Ιερεμία. Αναφέρεται επίσης, ότι το 1750 στη Μυτιλήνη λειτουργούσε κι ένα ιδιωτικό σχολείο που είχε ιδρύσει ένας ξένος, ο Ηπειρώτης Αναστάσιος Μουσπινιώτης, η λειτουργία του οποίου όμως, δεν κράτησε πολύ.

Οι πολιτικές εξελίξεις που ξεκίνησαν στο εσωτερικό της Τουρκίας το 1839 αποτέλεσαν την προϋπόθεση μιας σπουδαίας εκπαιδευτικής κίνησης στη Λέσβο. Οι Μυτιληνιοί αποφασίζουν την αντικατάσταση του

παλιού σχολείου των με ένα καινούριο και ανώτερο. Προσκαλούν δασκάλους, εκπαιδεύουν Μυτιληνιούς, σε μια προσπάθεια να αποκτήσουν το πνευματικό δυναμικό που θα στελέχωνε το σχολείο.

Η πρόταση του φιλόμουσου Μητροπολίτη Μελέτιου για έρανο προκειμένου να συγκεντρωθεί το απαιτούμενο ποσό για την ίδρυση του σχολείου, έβγαλε τους Μυτιληνιούς από τη δύσκολη θέση που βρίσκονταν λόγω οικονομικής δυσπραγίας. Συστάθηκε επιτροπή για το σκοπό αυτό από προοδευτικούς Μυτιληνιούς, οι οποίοι φρόντισαν να δραστηριοποιήσουν κάθε λεσβιακό παράγοντα, μέσα και έξω από το νησί, που θα μπορούσε να συμβάλλει στο σκοπό αυτό.

Οι Λέσβιοι στο κάλεσμα αυτό ανταποκρίθηκαν. Ένα σημαντικό ποσό συγκεντρώθηκε από τις εισφορές και με το χάρισμα του οικοπέδου από το Νοσοκομείο η κοινότητα της Μυτιλήνης κατάφερε να χτίσει το 1840 μέσα στο μεγάλο περιβόλι το πρώτο Γυμνάσιό της “εξαίρετον και λαμπρόν και εις ωραίαν τοποθεσίαν έξω της πόλεως, ολίγον απέχουσαν της θαλάσσης” όπως γράφει ο Στ. Αναγνώστης στη “Λεσβιάδα” του.

Το Γυμνάσιο θα λειτουργήσει τα επόμενα χρόνια προσφέροντας στα παιδιά του νησιού τα φώτα της παιδείας. Η δράση του θα γίνει γνωστή και εκτός νησιού, οπότε το 1875 με ενέργειες του Χρ. Λαίλιου και του Πατριάρχη Αλεξανδρείας θα αναγνωριστεί επίσημα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στα 1886 με πρόταση του Βερναρδάκη, η δημογεροντία και εφορεία του Γυμνασίου αποφάσισαν να αντικαταστήσουν το κτίριο μ’ ένα μεγαλύτερο και καταλληλότερο. Με χρήματα που εξασφαλίστηκαν από δωρεά του Ν. Μητρέλια (7000 χρυσές λίρες) , των αδελφών Σοφοκλή και Ζαφείρη Βουρνάζου (20000 λίρες) και από το γενικό προϋπολογισμό των εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών καταστημάτων, ξεκίνησε το 1888 η ανέγερση του νέου κτιρίου του Γυμνασίου, έργο του αρχιτέκτονα Αργύρη Αδαλή, που αποπερατώθηκε το 1890. Το 1891 το Γυμνάσιο μεταφέρθηκε στο καλλιμάρμαρο κτίριο -Νέα Σχολή- που σώζεται και λειτουργεί μέχρι σήμερα. Αξιοσημείωτο είναι ότι για την κατασκευή του απαιτήθηκε ποσό μεγαλύτερο από εκείνο που χρειάστηκε για την ανέγερση του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ήταν εξοπλισμένο με γυμναστήριο, βιβλιοθήκη και συλλογή οργάνων Φυσικής και Χημείας που λίγα σχολεία της εποχής διέθεταν.

Το τουρκικό στοιχείο της Μυτιλήνης, σε μια προσπάθεια γοήτρου και επιβολής, χτίζει την ίδια περίοδο το τουρκικό  Γυμνάσιο Αρρένων, το Ινταντιέ, σημερινό Δικαστικό Μέγαρο Μυτιλήνης και το τουρκικό Σχολαρχείο, το Ρουσδιέ, σημερινό Πειραματικό Γυμνάσιο.

Παράλληλα, δίνεται σημασία στην ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, γι’ αυτό η Εφορία Σχολείων δίνει ιδιαίτερο βάρος στην εκλογή ικανών διευθυντών αλλά και εκπαιδευτικού γενικότερα προσωπικού. Ο Χριστόφορος Λαίλιος, ο Γεώργιος Αριστείδης – Πάππης, ο Γρηγόριος Βερναρδάκης, ο Ιωάννης Ολύμπιος, ο Εμμανουήλ Δαυίδ ο Βασίλειος Αρχοντίδης, ο Παναγιώτης Σαμάρας, ο Σταύρος Παρασκευαΐδης και άλλοι ήταν ορισμένοι μόνο από τους πιο σημαντικούς εκπαιδευτικούς του Γυμνασίου Αρρένων Μυτιλήνης από τους οποίους κάποιοι διετέλεσαν και καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ο Γρηγόριος Βερναρδάκης και ο Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου υπήρξαν εκδότες των περίφημων εκδόσεων της Λειψίας Teubner. Μεταξύ των μεγάλων δασκάλων του σχολείου μας συγκαταλέγεται και ο πολυγραφότατος και γνωστός και στον υπόλοιπο κόσμο Ακαδημαϊκός Μιχαήλ Στεφανίδης, ο οποίος δημιούργησε δική του επιστήμη (την ιστορία των επιστημών) και έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο Αθηνών, στην έδρα που δημιουργήθηκε ειδικά για την επιστήμη αυτή. Αργότερα έγινε μέλος της ακαδημίας Αθηνών.

Το Γυμνάσιο Μυτιλήνης πήρε την ονομασία που έχει σήμερα, δηλ. Πειραματικό Λύκειο Μυτιλήνης, το 1995, αρκετοί δε καθηγητές του είναι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων ή είναι υποψήφιοι διδάκτορες ή έχουν επιμόρφωση υψηλού επιπέδου.

Το σχολείο για 160 χρόνια προσφέρει παιδεία στους μαθητές της Λέσβου αδιάκοπα, γι’ αυτό έχει τιμηθεί δύο φορές από την Ακαδημία Αθηνών ( ανώτατη πνευματική βαθμίδα στη χώρα μας ) και έχει λάβει βραβείο και έπαινο. Σήμερα είναι το μοναδικό Πειραματικό Λύκειο σ’ ολόκληρο το Βορειανατολικό Αιγαίο.

Εκτός από την παραπάνω βιβλιοθήκη στο σχολείο μας λειτουργούν δύο ακόμη βιβλιοθήκες. Η μία στεγάζει τα βιβλία που δώρισαν δύο μεγάλοι άνθρωποι των γραμμάτων της Λέσβου, ο Δημήτριος και Γρηγόριος Βερναρδάκης και η άλλη δημιουργήθηκε πρόσφατα (2000) στα πλαίσια προγράμματος που εκπόνησε το Πανεπιστήμιο Αιγαίου με την επωνυμία “Ιαλυσός” και περιλαμβάνει περίπου πέντε χιλιάδες βιβλία σύγχρονα που καλύπτουν όλους τους επιστημονικούς τομείς όπως φιλοσοφία, θρησκεία, παιδαγωγική, ψυχολογία, κοινωνιολογία, οικονομία, φυσικές επιστήμες, μαθηματικά, πληροφορική, ιστορία, ξένες γλώσσες κ.λ.π. ο αριθμός των οποίων συνεχώς επαυξάνεται.

Γρηγόριος Ν. Βερναρδάκης, από την Αγία Μαρίνα Λέσβου (1881-1894)

Πέτρος Παπαγεωργίου ,από τη Θεσσαλονίκη,(1894-1899)

Δημήτριος Χατζησπύρου, από την Αγιάσο Λέσβου, (1899-1900)

Σπύρος Μωραΐτης, από την Παλιά Ελλάδα, (1900-1901)

Ιωάννης Ολύμπιος, από τη Σκοτίνη Ολύμπου, (1901-1907)

Εμμανουήλ Δαυΐδ, από την Ερεσό Λέσβου, (1907-1914)

Ιωάννης Ολύμπιος, για δεύτερη φορά, (1914-1932)

Αριστείδης Δελής, από τον Μαρμαρά της Προποντίδας, (1932-1940)

Παρασκευαΐδης Σταύρος, από το Μανταμάδο Λέσβου, (1942-1960)

Σαμαράς Παναγιώτης, από τα Λουτρά Λέσβου, (1960-1966)

Μουτζούρης Ιωάννης, από το Μεγαλοχώρι Λέσβου, (1966-1968)

Προκοπίου Ελευθέριος, από τη Μυτιλήνη, (1969-1979)

Σιδερή Ειρήνη, από τον Ασώματο Λέσβου, (1979-1982)

Καλδέλλης Ιωάννης, από το Βορό Λέσβου, για πρώτη φορά

(ως αναπληρωτής), (1982-1985)

Πάλλης Βύρων, από τον Πολιχνίτο Λέσβου, (1985-1986)

Θεοφανέλλης Νικόλαος, από τον Παλαιόκηπο Λέσβου, (1990-1997)

Τζελαΐδης Στυλιανός, από τον Μανταμάδο Λέσβου, (1997-2001)

Τσερδάνης Δημήτριος, από τη Μυτιλήνη της Λέσβου, (2001-2002)

Τα ιστορικά για το νησί μας γεγονότα που ακολούθησαν με την έναρξη σχεδόν του 20^ου αιώνα, όπως είναι η πολυπόθητη απελευθέρωση της Λέσβου από τον τουρκικό ζυγό το 1912, αλλά και το δράμα του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας, που από το 1914 ως το 1922 ξεριζώθηκε με αλλεπάλληλους διωγμούς, δεν άφησαν ανεπηρέαστη την εκπαίδευση στον τόπο μας.

Η σχολική ζωή πέρασε πολλές φάσεις επηρεασμένη από τα χαρμόσυνα μηνύματα της εθνικής επανένωσης αλλά και από τις τραγικές για τον ελληνισμό εξελίξεις στα γειτονικά παράλια. Το δράμα των προσφύγων μεταφέρθηκε και μέσα στα σχολεία του νησιού, καθώς τα προσφυγόπουλα, που κάθονταν στα ίδια θρανία με τους συμμαθητές τους από τη Λέσβο, συγκινούσαν τις ευαίσθητες ψυχές των παιδιών αλλά και των δασκάλων τους.

Ο Μιχαήλ Στεφανίδης ήταν Μανταμαδιώτης και ο Μανταμάδος καμαρώνει γι αυτό. Γεννήθηκε σ’ εκείνο το όμορφο χωριό της Λέσβου στις 8 Νοεμβρίου του 1868. Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους ιστορικούς της επιστήμης. Φυσιογνώστης, φιλόλογος και φιλόσοφος ήταν μια ολοκληρωμένη πνευματική προσωπικότητα, που τον χαρακτήριζαν κυρίως η πρωτοτυπία και η συνθετικότητα.

Παππούς του Στεφανίδη ήταν ο Στέφανος Χατζηευστρατίου, που υπήρξε φίλος του φιλικού Παλαιολόγου Στεφανή που πολέμησε κοντά στο Γέρο του Μοριά κατά την περίοδο της Ελληνικής επανάστασης του 1821.

Πατέρας του, ο μαθηματικός στην ειδικότητα, Κωνσταντίνος Στεφανίδης που πήρε το επίθετό του από το μικρό όνομα του παππού του Μιχαήλ Στεφανίδη, Στέφανο.

Η μητέρα του Ασπασία πέθανε σχετικά νέα, το 1900, όταν ο Στεφανίδης ήταν σε ηλικία 32 ετών.

Ήταν το πρώτο αγόρι της οικογένειας. Είχε δυο αδερφές μεγαλύτερες και δυο αδερφούς μικρότερούς του, τον Στέφανο - υπάλληλο της τράπεζας Μυτιλήνης και κατόπιν της Εθνικής τράπεζας - και τον Αρχιμανδρίτη Βασίλειο – καθηγητή της θεολογικής σχολής της Χάλκης και κατόπιν του Πανεπιστήμιου Αθηνών.

Ο Στεφανίδης, μολονότι γεννήθηκε στο Μανταμάδο, ελάχιστα έζησε εκεί. Ενός χρόνων, ακολουθώντας την οικογένειά του, έφυγε στο Αϊβαλί, εξαιτίας της εργασίας του πατέρα του στην ακαδημία Κυδωνιών κι ύστερα από δυο χρόνια βρέθηκε στη Μυτιλήνη, ακολουθώντας τον πατέρα του στο γυμνάσιο Μυτιλήνης.

Από μικρός ο Στεφανίδης έδειξε αγωνιστικό πνεύμα και ασυνήθιστη κλίση για τα γράμματα. Από τον πατέρα του είχε πάρει την έφεση προς την μάθηση και από την πρόωρα χαμένη μητέρα του, την απλότητα, τη μετριοφροσύνη και την αγάπη για τη φύση.

Δυο σπίτια είχαν στο χωριό. Το ένα ήταν το σπίτι της γιαγιάς, μέσα στο χωριό, σε μια μικρή πλατεία, μ’ ένα μαγαζί δίπλα, που η βιτρίνα του αναστάτωνε το μικρό Μιχαλάκη με τα στολίδια της. Περνούσε ευχάριστες ώρες μέσα στην αγκαλιά της γιαγιάς του που του ’λεγε όμορφα παραμύθια. Πολύ ενδιαφέρον εύρισκε να ψάχνει παντού, στα συρτάρια , στα ντουλάπια, στο κελάρι. Άχρηστα πράγματα και εργαλεία του παραγιού όλα τα έβλεπε με ενδιαφέρον. Το άλλο τους σπίτι ήταν κοντά στο μύλο, πίσω από την εκκλησία του Αγίου Βασιλείου κι είχε απλοχωριά. “Ήταν μεγάλο κι έφεγγο”, γράφει ο Στεφανίδης. Είχε μια αυλή στρωμένη μαλτεζόπλακες, με αμπάρια και κατώγια, με κιούπια για το λάδι και τον καρπό. Στο εσωτερικό του σπιτιού, μια μεγάλη, πλατιά σκάλα έβγαζε στη σάλα, στο καλό σπίτι, όπου ήταν κρεμασμένο και το καντήλι, αναμμένο μέρα–νύχτα. Μια άλλη μεγάλη πόρτα έβγαζε έξω, στο αμπέλι. Τη γαλήνη αυτή που ένιωθε μέσα στην άνετη, ομαλή, ειρηνική οικογενειακή ζωή γύρευε να εξηγήσει αργότερα με υπερβατικά σχήματα και μεταφυσικές ιδέες.

Οι μέρες της εξοχής περνούσαν και η ζωή του συνεχιζόταν στη Μυτιλήνη, όπου τον καιρό εκείνο έπαιρνε τη μορφή που θα σημάδευε τη μελλοντική του θέση και δράση.

Σχολείο πήγε ο Στεφανίδης στη Μυτιλήνη και τελείωσε εκεί το γυμνάσιο, 18 χρονών , το 1886, 3 χρόνια πριν κτιστεί το καινούριο περικαλλές κτίριο του Γυμνασίου με τη μορφή που είναι σήμερα.

Το κτίριο του Σχολείου που φοίτησε ήταν ένα ψηλό δίπατο σπίτι μέσα σε μια αυλή με φλαμουριές με αψιδωτά παράθυρα και πόρτες σαν μοναστήρι. Διδακτική μέθοδος ήταν αρχικά η αλληλοδιδακτική. Η έλευση όμως, διδασκάλων στη συνέχεια βελτίωσε την κατάσταση . Αν και το σχολικό περιβάλλον ήταν αυστηρό κα συντηρητικό ο μικρός Μιχαήλ Στεφανίδης έδειξε από νωρίς το ανήσυχο πνεύμα του. Μαζί μ’ ένα συμμαθητή του εκδίδουν μια χειρόγραφη εφημερίδα που το κύριο άρθρο της ήταν μια διαμαρτυρία για τη βιβλιοθήκη του Σχολείου που παρέμενε μονίμως κλειστή. Αποτέλεσμα της διαμαρτυρίας αυτής ήταν το “κλείσιμο” της εφημερίδας και φυσικά η απογοήτευση.

Μετά την αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο, ο Μ. Στεφανίδης για να βελτιώσει τις μικρές δυνατότητες που του παρείχε το απολυτήριο έμαθε λογιστικά και ξένες γλώσσες που ουσιαστικά τις χρειάστηκε αργότερα. Παράλληλα, ασχολούνταν και με τα φυσιογνωστικά που ήταν η αδυναμία του.Δεν έμεινε όμως, ικανοποιημένος μ’ όλα αυτά. Γρήγορα η προοπτική του Πανεπιστημίου ανοίχτηκε μπροστά του και δεν ολιγώρησε. Σε ηλικία 20 χρονών (19/09/1888) ξεκίνησε για την Αθήνα για ν’ ανοίξει τους πνευματικούς του ορίζοντες, να βελτιώσει τον πνευματικό του κόσμο, όπου και γράφτηκε στο φυσιογνωστικό τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής για να γίνει λίγα χρόνια μετά (1893) διδάκτωρ της φιλοσοφίας και των φυσικών επιστημών.

Η κατάσταση του στο Πανεπιστήμιο δεν ήταν όπως τη φανταζόταν. Οι αντιθέσεις μεταξύ των καθηγητών, οι διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με την οργάνωση της γνώσης και τη διαίρεσή της δημιουργούσαν σύγχυση με αντίκτυπο στη μόρφωση των φοιτητών. Από την άλλη, το ολιγομελές προσωπικό, τα στοιχειώδη μαθήματα, τα πολιτικά γεγονότα και πάθη προκαλούσαν ένα κλίμα εντελώς απρόσφορο για προώθηση της γνώσης.

Η θέση των φυσικών επιστημών ήταν μειονεκτική. Τα φυσιογνωστικά μαθήματα αποτελούσαν τμήμα μέσα στη φιλοσοφική σχολή. Δεν παρέχονταν χωριστά διπλώματα μαθηματικού και φυσικού. Η παιδεία για τους καθηγητές της Μέσης Παιδείας στο Γυμνάσιο ήταν Ενιαία. Η φυσική και μαθηματική επιστήμη αποτελούσαν την περίοδο αυτή τμήμα της φιλοσοφικής παιδείας που θεωρούνταν ως η επιστήμη των επιστημών, “ακαδημαϊκή επιστήμη…… το υγιές και άδολον γάλαν της οποίας πρέπει να θηλάσουσιν πάντες και οι περί τας φυσικάς και οι περί τας μαθηματικάς επιστήμας”.

Οι φοιτητές του φυσιογνωστικού τμήματος, στο οποίο φοιτούσε ο Μ. Στεφανίδης ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούν φιλοσοφία, ιστορία, ψυχολογία και λογική. Αυτό βέβαια, στάθηκε ευνοϊκό για το Στεφανίδη, γιατί του έδωσε την ευκαιρία να συμπληρώσει τη φιλοσοφική και ψυχολογική του κατάρτιση.

Συνδύαζε τη φυσιογνωσία με τη φιλολογία, γεγονός που θα οδηγήσει μετέπειτα στην ιδέα δημιουργίας ενός επιστημονικού κλάδου, εκεί που στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ήταν χωρισμένοι. Έγινε έτσι φυσικοφιλόσοφος, όπως τον αποκαλούσαν οι συμφοιτητές του. Τα φυσικομαθηματικά, όπως διδάσκονται, δεν ανταποκρίνονταν ούτε στις ανάγκες του δασκάλου, ούτε στις ανάγκες της πρακτικής εφαρμογής. Ήταν όμως ανάγκη να ενισχυθούν οι φυσικές επιστήμες.

Η συγγραφική του δραστηριότητα παρουσιάστηκε και στο φυσιογραφικό περιοδικό “Προμηθεύς” που εξέδωσαν οι φοιτητές σε συνεργασία με τη διεύθυνση και τους καθηγητές τους. Μ’ αυτά του τα δημοσιεύματα , που ήταν προοδευτικά , ήρθε σε αντίθεση με το συντηρητικό περιοδικό “Ανάπλασις”, που κατηγόρησε και το γεωλόγο καθηγητή Κ. Μητσόπουλο για άθεο και τον οποίο ο Στεφανίδης τον υπερασπίστηκε με ένα έντονο άρθρο. Ο ίδιος θεωρούσε ότι “τιμωρήθηκε” για το άρθρο του αυτό με το να μη του εγκριθεί στη συνέχεια υποτροφία για σπουδές στο εξωτερικό.

Η τρίτη περίοδος της ζωής του Στεφανίδη ξεκινά από το 1894 μέχρι το 1912 και αφορά κυρίως τη θητεία του ως αστυχημικού στο πρώτο χημείο που ίδρυσε ο δήμος Μυτιλήνης αλλά και τα πρώτα χρόνια του στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης.

Μέσα σε μια αίθουσα του Δημαρχείου ιδρύθηκε το αστικό χημείο (1894), μικρό μα αρκετό για να κάνει τις αναλύσεις που χρειαζόταν. Διευθυντής του ορίστηκε ο 26χρονος Στεφανίδης. Ήταν το πρώτο χημείο στο Αιγαίο. Έκανε έλεγχο στα τρόφιμα, στα ποτά και στα φάρμακα και έβγαζε στο φανερό τη νοθεία. Έκανε ακόμα και ιατρικές αναλύσεις. Σκοπός του ήταν να εξυπηρετήσει τα βιομηχανικά και εμπορικά συμφέροντα του νησιού. Παρ’ όλα αυτά οι άνθρωποι της αγοράς, αλλά και το δημόσιο οθωμανικό Τελωνείο δεν το είδανε και με μεγάλη ευχαρίστηση. Τους τρόμαζε η ανάλυση. Ωστόσο, παρά τις αντιδράσεις οι Μυτιληνιοί έμαθαν να μετρούν την οξύτητα του λαδιού, έμαθαν τι είναι ανάλυση. Η χημεία άρχισε να κάνει θαύματα . Οι εφημερίδες της πόλης μιλούσαν με καλά λόγια για το χημείο της Μυτιλήνης και τα πιστοποιητικά του αναγνωρίζονταν από τα γαλλικά και ρωσικά τελωνεία.

Ο Στεφανίδης επιχείρησε δύο φορές ν’ αποκτήσει και κρατικό τίτλο. Σ’ αυτό βοηθούσε η στενή σχέση που είχε με το κυβερνητικό τελωνείο, σαν αστυχημικός . Έκανε ταξίδι στην Πόλη (1896) και ζήτησε να πάρει το πτυχίο της φαρμακευτικής σχολής της οθωμανικής Ιατρικής Σχολής , που ήταν μαζί και πτυχίο χημικού και έδινε δικαίωμα για φαρμακείο. Παρουσιάστηκε σε συνεδρίαση της σχολής και υποστήριξε τη θέση του , μα χωρίς θετικό αποτέλεσμα. Το 1898 έκανε άλλη προσπάθεια να πάρει τον τίτλο του νομοχημικού του Αιγαίου από το Υπουργείο Εσωτερικών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πήγε πάλι στην Πόλη , όπου έμεναν και τα αδέρφια του , και παρουσιάστηκε στον ίδιο τον Υπουργό με τις σχετικές συστάσεις. Το αποτέλεσμα ήταν κι εδώ αρνητικό κι ο Στεφανίδης γύρισε στη Μυτιλήνη στη θέση του καθηγητή , που είχε πάρει. Τα πρακτικά του δημοτικού χημείου τα δημοσίευσε αργότερα (1909) στη “Νέα Ημέρα” της Τεργέστης κι ύστερα σε μικρό τόμο.

Η θητεία του στο Χημείο της Μυτιλήνης τον βοήθησε πολύ στη δουλειά του ως καθηγητή στο Γυμνάσιο της Μυτιλήνης αλλά και στις μετέπειτα επιστημονικές του μελέτες. Μια τέτοια, ήταν το μαύρο χρώμα που είχαν τα αρχαία αγγεία της Μυτιλήνης.

Το 1896-1912 ο Μιχαήλ Στεφανίδης δίδαξε φυσικές επιστήμες στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, όπου διορίστηκε το 1896 σε ηλικία 28 χρόνων. Τα πρώτα χρόνια της θητείας του στο Γυμνάσιο συνέπεσαν με το χωρισμό της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών σε φυσικομαθηματικό τμήμα και φιλολογικό, γεγονός που διευκόλυνε διαίτερα το Στεφανίδη

Είχε δημιουργήσει επαρκές χημείο όχι μόνο για τα παραδοσιακά πειράματα, αλλά και για την πρακτική εξάσκηση των μαθητών στην παρασκευή χημικών ουσιών. Συμπλήρωσε την οργανοθήκη της φυσικής και κατάρτισε μια μικρή ορυκτολογική και πετρογραφική συλλογή σχετικά με την ορυκτολογία και τη γεωλογία της νήσου Λέσβου. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις του αυτές, είχε συντάξει περιληπτικά σύντομα εγχειρίδια και πρώτα απ’ όλα “Μαθήματα Γενικής Πειραματικής Χημείας” που εισήχθησαν στα Γυμνάσια της Μυτιλήνης, Σμύρνης, Κυδωνιών και Κωνσταντινουπόλεως. Όλοι οι μαθητές του, όσοι σπούδασαν μετά στο εξωτερικό (και από τότε ακολούθησαν τη σπουδή των Φυσικών ή άλλων σχετικών επιστημών) ομολογούσαν την εντύπωση που έκανε στις σχολές της Ευρώπης η βασική θεωρητική κατάρτιση και μύησή τους στο μυστικό των χημικών εξισώσεων με τον ιδιαίτερο χημικό τους κανόνα, και γενικά στο επιστημονικώς σκέπτεσθαι.

Αλλά μια καινοτομία του που είχε γενικότερο ενδιαφέρον ήτανε η εισαγωγή στη Μ. Εκπαίδευση, μαζί με την ιστορική διδασκαλία των Φυσικών, και ξεχωριστού μαθήματος της ιστορίας των Φυσικών Επιστημών, από τους πρώτους έλληνες φυσικούς φιλοσόφους έως τη σύγχρονή μας επιστήμη. Ήταν μια σχολική πρωτοπορία με διεθνή σημασία, που την ακολούθησε μετά η πρωτοπορία του στην εισαγωγή του μαθήματος αυτού στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που θεωρήθηκε από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα σαν ένα ξεχωριστό παράδειγμα για τα άλλα Πανεπιστήμια. Και με όλη του αυτή την προσπάθεια το Γυμνάσιο

Μυτιλήνης είχε “αναδειχθή εις περιοπήν” όπως έγραψε ο παλιός του μαθητής Βαβούδης στον “Εθνικό Κήρυκα της Αμερικής” και στην πρωτοπορία του εκείνη οφείλεται “η λογοτεχνική Λεσβιακή Άνοιξη ” όπως έγραψε “ο Πρωτοπάτσης”. Ο ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης, γράφοντας λίγες μέρες μετά το θάνατο του στη Νέα Εστία ένα άρθρο με τον τίτλο “Μιχαήλ Στεφανίδης”, μας τον παρουσιάζει ως εξής: “Η αξία των ανθρώπων της επιστήμης και της παιδείας αποτιμάται βέβαια με το έργο που κάνουν και αφήνουν φεύγοντας. Αποτιμάται όμως, και με κάτι άλλο: με την ανάμνηση που αφήνουν ως άνθρωποι, με την λάμψη και την παράδοση που δημιουργούν. Πολλοί μπορούν να διδάσκουν σωστά. Ελάχιστοι όμως, έχουν το προνόμιο να γίνουν θρύλοι. Και η παιδεία, όπως κάθε τι που πρέπει να εμπνέει, έχει ανάγκη από θρύλους”.

Ένας άλλος μαθητής του, ο λογοτέχνης Μ. Καλοναίος σ’ ένα άρθρο του μετά το θάνατο του Στεφανίδη γράφει: “Όταν ο πόνος για κάθε καλό γίνεται αφόρητος, ο πόνος θα είναι δίχως άλλο μουσικός, εντάφια λύπη. Γιατί ωραίος ήταν ο κόσμος που έπλασε ο Στεφανίδης, όταν τους πιο σοφούς στοχασμούς του τους τοποθετούσε μέσα σε καλλιτεχνικό πλαίσιο και πάνω από τον μελετηρό επιστήμονα και τον ακούραστο φυσιοδίφη ξεχώριζε πάντα ο ποιητής”.

Η επίδραση του Στεφανίδη στη λεσβιακή πνευματική ζωή με τη φωτεινή ενδιαφέρουσα διδασκαλία του στο Γυμνάσιο της Μυτιλήνης υπήρξε τεράστια και η φήμη του ταχύτατη. Γρήγορα από τα σύνορα του Σαπφικού νησιού περνά σα μετέωρο για να φωτίσει το στερέωμα της πνευματικής Ελλάδας και ν’ ανοιχτεί σ’ ευρύτερους επιστημονικούς και διεθνείς ορίζοντες κάνοντας αρχή με την αξιόλογη προσφορά του στο πολύτιμο έργο του διάσημου αυστριακού γλωσσολόγου Kretschner, που ήρθε να μελετήσει το Λεσβιακό ιδίωμα το 1901.

Μελετηρός και ακαταπόνητος έζησε από τα πρώτα βήματα της ήβης ως το τέλος του μια ζωή, που δεν γνώριζε ξεκούρασμα. Σ’ ένα ποίημα του μας περιγράφει μία ελιά, που έχει ριζώσει στο σχίσιμο ενός βράχου “χωρίς μία χούφτα χώμα χωρίς μία νερού σταλιά” και λέγει:

Μα πολεμά η δουλεύτρα

Νικήτρα της ζωής!

Κάνει καρπό από πέτρα

Και φύλλα ολοχρονίς

Και θρονιαστή, η μικρούλα ελιά,

Στο βράχο της αιώνια

Ζει μία ζωή με την δουλειά

Κι’ άλλη ζωή με χρόνια.

Η ελιά αυτή συμβολίζει την ίδια τη ζωή του Στεφανίδη, τη ζωή του ακαταπόνητου σοφού, με τη βαθιά και δημιουργική μελέτη, με την πολυσχιδή του ευρυμάθεια.

Το 1912, 44 χρονών υπέβαλλε την παραίτηση του και κατέβηκε στην Αθήνα όπου έγινε υφηγητής της ιστορίας της χημείας στο πανεπιστήμιο Αθηνών .

Το 1913 αρχίζει η νέα περίοδος ζωής του Μιχαήλ Στεφανίδη και τελειώνει το 1926. Την ίδια χρονιά διορίστηκε ειδικός συντάκτης του Κρατικού Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας ύστερα από πρόσκληση του καθηγητή Γ.Χατζιδάκη. Λίγες μέρες μετά το διορισμό του, η επιτροπή σύνταξης του Ιστορικού Λεξικού τον προσκάλεσε στην Αθήνα για να αναλάβει τη σύνταξη των φυσιογνωστικών όρων της ελληνικής γλώσσας που έφταναν τα 2.600 άρθρα . Αργότερα το λεξικό αυτό υπήχθη στα Ινστιτούτα της Ακαδημίας Αθηνών και ο Στεφανίδης αφοσιώθηκε σε αυτό μέχρι το 1957 που ήταν και το τέλος της ζωής του

Την 1^η Νοεμβρίου 1919 ο Μιχαήλ Στεφανίδης απέκτησε και πάλι την Υφηγεσία που είχε χάσει με προηγούμενο νόμο και άρχισε τις παραδόσεις του ως υφηγητής της Ιστορίας της Χημείας. Η ελκυστική μέθοδος διδασκαλίας του κατέκτησαν την σπουδάζουσα νεολαία αλλά προκάλεσαν και το φθόνο των συναδέλφων του.

Το 1920, όταν άλλαξε ο κανονισμός του Πανεπιστημίου, με το κύρος το οποίο είχε αποκτήσει , πρότεινε να ιδρυθεί η έδρα της Ιστορίας των Φυσικών Επιστήμων.

Το 1924 γίνεται έκτακτος καθηγητής του Πανεπιστήμιου των Αθηνών , το οποίο ίδρυσε γι αυτόν την έδρα της Ιστορίας των Φυσικών Επιστήμων, που ήταν η μοναδική σ’ όλον τον κόσμο, γεγονός το οποίο επισημαίνεται διεθνώς και ταυτόχρονα ξεχωρίζει η συμβολή του πρώτου καθηγητή της, Μιχαήλ Στεφανίδη. Η ίδρυση της έδρας αυτής είχε παγκόσμια απήχηση. Μεταξύ των πολλών που ελέχθησαν και γράφτηκαν, ιδιαίτερη άξια έχουν τα λόγια του μεγάλου ιστορικού των επιστήμων George Sarton το 1926, ο οποίος μεταξύ άλλων είπε: “απ’όσα γνωρίζουμε η έδρα του Πανεπιστήμιου Αθηνών είναι η μόνη προς το παρόν στον κόσμο που αφιερώθηκε στις δικές μας σπουδές…Πόσος καιρός άραγε θα περάσει ακόμα μέχρις ότου ιδρυθούν και άλλες πανεπιστημιακές έδρες στα μεγάλα επιστημονικά κέντρα για τη σπουδή των ευγενέστερων φάσεων της εξέλιξης της ανθρωπότητας;”.Ύστερα από 10 χρόνια έγινε τακτικός καθηγητής στην ίδια έδρα με ειδικό νόμο.

Το 1926 εκδίδει το έργο του “Αι φυσικαί επιστήμαι εν Ελλάδι προ της επαναστάσεως”, ενώ την ίδια περίοδο (1913-1926) δημοσιεύει κυρίως γλωσσολογικές μελέτες σχετικές με τις φυσιογνωστικές επιστήμες, αλλά και άλλες αξιόλογες εργασίες .

• 5. Ε΄ Περίοδος της ζωής του (1940 – 1957)

Για την τελευταία περίοδο της ζωής του Μ. Στεφανίδη οι πληροφορίες που έχουμε είναι περιορισμένες. Έχοντας πλέον, τον τίτλο του ομότιμου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και του Ακαδημαϊκού , συνεχίζει ακάθεκτα το συγγραφικό του έργο. Η ιταλική λογοκρισία της Κατοχής δεν τον πτοεί . Παρά τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς συνεχίζει τις εργασίες της Ακαδημίας , γεγονός που έκανε την Ακαδημία αργότερα να καυχάται γι’αυτό.

Σαν άνθρωπος υπήρξε νηφάλιος, θυμόσοφος, σεμνός, συνετός, ευπρεπής, αρίστου ήθους, εξαιρετικής τιμιότητας και ειλικρίνειας, λιτός, ανεπιτήδευτος στους τρόπους, προσήνης, μεταδοτικός των φώτων του, δραστήριος, εργατικός, χαλκέντερος εργάτης του πνεύματος και της καλάμου, ακαταπόνητος ερευνητής της φιλοσοφικής και επιστημονικής αλήθειας κριτικός αμερόληπτος και ακριβοδίκαιος, επικριτής αμείλικτος κάθε μωροφιλοσοφίας, τηρητής πιστός των ελληνικών ηθών και παραδόσεων. Ο Μιχαήλ Στεφανίδης κατάφερε να νικήσει τις προλήψεις και προκαταλήψεις της εποχής του και να στήσει το προσωπικό του οικοδόμημα μέσα στο μεγάλο επιστημονικό οικοδόμημα. Η μικρόνοια όμως, και η μικροψυχία των ανθρώπων δεν άντεξε το πνευματικό ανάστημα του Μ. Στεφανίδη. Μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο, η έδρα της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών καταργήθηκε. Συνταξιοδοτήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου το 1939 με σύνταξη ίση με τα 55/50 του μηνιαίου μισθού του τακτικού καθηγητή Παν/μίου ή δρχ. 8.500 η οποία αυξήθηκε με την υπ ΄ αριθμόν 4061/1943 πράξη από την 1 Νοεμβρίου 1943 σε 11.060 κατοχικές δρχ. Ο θάνατος τον βρήκε πλήρη ημερών, στις 25 Νοέμβριου 1957.

Ο Μιχαήλ Στεφανίδης δεν απέκτησε παιδιά. Υιοθέτησε τη Μαρία, σύζυγο του Αθανασίου Χολέβα, που έφερε στον κόσμο δυο παιδιά την Ανδρονίκη και το Μιχαήλ. Όπως μας πληροφορεί ο Στέλιος Εμμ. Παπαδάκης (1959, Μιχαήλ Κ. Στεφανίδης 1868-1957, Λεσβιακά, τόμος Γ΄, σελ. 119), “Τα τελευταία του χρόνια εγλύκαινε η παρουσία στη ζωή του των δύο χαριτωμένων εγγονιών του και τον έκανε να ξεχνά κάπως τις πικρίες που τον πότιζαν οι άνθρωποι”.

για τη γλώσσα τον έφερε επίσης κοντά στον Πάλλη, τον καιρό που αυτός ήταν στη Μυτιλήνη (1907). Ήταν η εποχή που ο Πάλλης έκανε τη μετάφραση της Ιλιάδας και κουβέντιασαν για μερικές λέξεις. Ο Στεφανίδης είχε τη γνώμη, πως δεν είναι χρήσιμο οι ειδικοί όροι να είναι από τα αντίστοιχα ονόματα της καθημερινής ζωής. “Ποντίκια” δεν είναι όλοι οι μυς, μα μονάχα οι κυλιντρικοί και η λέξη “παΐδια” είναι μονάχα ειρωνική λαϊκή έκφραση, γράφει. Ο Πάλλης του έστειλε ένα ανάτυπο της Ιλιάδας του και ο Στεφανίδης του έστειλε πραγματείες του. “Είναι κρίμα τέτοιες πραγματείες”, έγραφε αργότερα ο Πάλλης, “να είναι γραμμένες στην καθαρεύουσα”. Μαζί του είχε και αλληλογραφία ο Στεφανίδης που χάθηκε.

Όταν το 1910 γίνεται υφηγητής της Ιστορίας της Χημείας στη Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, μεταφυτεύει την ιστορική του εργασία από τη Μυτιλήνη στην Αθήνα. Το 1912, 44 ετών παραιτείται από το Γυμνάσιο Μυτιλήνης και κατεβαίνει στην Αθήνα.

Στην συνέχεια οι κύριοι σταθμοί της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας ήταν οι ακόλουθοι :

1919- 1920 : Το 1919 ανακτά την υφηγεσία καθώς ο θεσμός του υφηγητή είχε καταργηθεί το 1912 και αρχίζει τις παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με εναρκτήριο λόγο την “αρχή και τη χρησιμότητα της ιστορίας των φυσικών επιστημών”, δίνοντας στους φοιτητές τη δυνατότητα να φτιάξουν το οικοδόμημα της επιστήμης της χημείας από τις γνώσεις που είχαν στα τακτικά τους μαθήματα. Το ακροατήριο ήταν φοιτητές του φυσικομαθηματικού τμήματος, μαζί και φιλόλογοι.

Με το νέο κανονισμό του Πανεπιστήμιου το 1920 ο Μ. Στεφανίδης πρότεινε την ίδρυση μιας έδρας έκτακτης, αυτοτελούς, της ιστορίας των φυσικών επιστημών με υποχρεωτικό μάθημα και τμηματικές εξετάσεις. Η πρόταση έγινε δεκτή και μπήκε στον οργανισμό το 1924. Την ίδρυσή της ακόμα και οι φίλοι του δεν την έβλεπαν με καλό μάτι, μα έγιναν όλοι θιασώτες της όταν έγινε. Η έδρα είχε ιδρυθεί, αλλά η σχολή δεν έδειξε προθυμία να την πληρώσει.

Η ίδρυση της έδρας αυτής είχε παγκόσμια απήχηση. Πολλά λέχθηκαν και γράφτηκαν από επιστήμονες διεθνούς κύρους και παγκόσμιας ακτινοβολίας, επειδή ως τότε αυτός ο κλάδος δε διδασκόταν σε κανένα Πανεπιστήμιο του κόσμου. Ο μεγαλύτερος ιστορικός των Επιστημών Georges Sarton το 1926 χαιρετίζει με ενθουσιασμό την ίδρυση της έδρας και γράφει ότι και οι άλλες χώρες πρέπει να μιμηθούν το παράδειγμα της Ελλάδας. Έτσι, φαίνεται ότι χάρις στην προσωπικότητα του Μιχ. Στεφανίδη γίνονται και στην Ελλάδα πράγματα που δεν έχουν το αντίστοιχό τους στη διεθνή επιστημονική σκηνή. Το πρόγραμμα της Ιστορίας των επιστημών που συλλαμβάνει ο Μιχαήλ Στεφανίδης αποτυπώνει με τον πιο συστηματικό τρόπο το είδος της επιστημονικής παράδοσης που κατασκευάζεται από τους έλληνες φυσικούς επιστήμονες των αρχών του αιώνα.

Η θέσπιση κατ΄αρχάς έκτακτης αυτοτελούς έδρας στην ιστορία των επιστημών από τη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, που συνιστά ένα θεσμό ο οποίος κάθε άλλο παρά χαρακτηρίζεται από πρόθεση και διάθεση θέσπισης καινούριων γνωστικών αντικειμένων, μαρτυρεί την ισχύ του προγράμματος που υποστηρίζει ο Μιχαήλ Στεφανίδης στο εσωτερικό της πανεπιστημιακής κοινότητας. Πρόκειται για μια αντίληψη σχετικά με την ιστορία των επιστημών, που επιδιώκει να κατασκευάσει ελληνική επιστημονική παράδοση στις φυσικές επιστήμες και η οποία, εκτός από το Πανεπιστήμιο, εγκρίνεται πρόθυμα από την Ακαδημία Αθηνών.

Έτσι, ο Μ. Κ. Στεφανίδης στοχεύει κατ΄αρχάς να δείξει και, στη συνέχεια , να υπερασπιστεί στο έργο του “Περί της αρχής και της χρησιμότητος της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών” ότι “αι συνήθως ως αλήθειαι αναμφισβήτητοι φερόμεναι επιστημονικαί θεωρίαι δεν είναι τα πράγματα και ότι εύκολον εκ των θεωριών τούτων ν΄αναχθώμεν εις συμπεράσματα ψευδή”. Καθώς λοιπόν, αμφισβητείται η φερεγγυότητα της σύγχρονης επιστήμης, ο Μιχ. Στεφανίδης στο έργο του “Συμβολαί εις την Ιστορία των Φυσικών Επιστημών και ιδίως της Χημείας” (Αθήνα 1914) υποστηρίζει ότι η αρχαία ελληνική επιστήμη “και μεγαλείτερα και ουσιαστικότερα δικαιώματα δύναται να προβάλη”. Κατά αυτό τον τρόπο ο Στεφανίδης στο έργο του “Περί της αρχής και της χρησιμότητος της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών” (Αθήνα 1920), υποστηρίζει ότι “ο πρώτος νόμος του Γαλιλαίου περί της πτώσεως των σωμάτων και η αρχή της αδράνειας απαντώσιν ακέραια εν τη φυσική ακροάσει του Αριστοτέλους”, ενώ “η αριστοτελική θεωρία της ‘‘μεσότητος’’ της Γης προαναγγέλλει την Νευτώνειον αιτίαν της βαρύτητος”(Μιχαήλ Στεφανίδης, Αριστοτέλης-Αρχιμήδης-Γαλιλαίος, Ανάτυπο από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1953, σελ. 262). Είναι λοιπόν, προφανής ο τρόπος με τον οποίο η πανεπιστημιακά θεσπισμένη ιστορία των επιστημών στοχεύει στην αναγκαιότητα αποκατάστασης της “παλαιάς ιδέας και της παλαιάς θεωρίας”, η οποία πλησιάζει περισσότερον προς τας απωτέρας αιτίας”.(Μιχαήλ Στεφανίδης, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Φυσικών Επιστημών και ιδίως της Χημείας” (1914), ό.π., σελ. 18).

Με βάση τις πεποιθήσεις αυτές συγγράφεται αργότερα και το σχετικό πανεπιστημιακό εγχειρίδιο που προορίζεται για το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών: “με κέντρο την Ελληνικήν Επιστήμην, αναμορφωτήν της Ανατολικής σοφίας και πρόδρομον της όλης επιστήμης των μεταγενεστέρων χρόνων”.(Μ. Στεφανίδης, Εισαγωγή στην Ιστορία των Φυσικών Επιστημών, Αθήνα 1938), (βλ. τις “βιβλιοπαρουσιάσεις”, κεφ.Δ΄, σελ. 37-39 του παρόντος πονήματος).

Το 1926 ο Μιχ. Στεφανίδης εκδίδει το έργο του “Αι Φυσικαί Επιστήμαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως. Η εκπαιδευτική επανάστασις”. Το έργο αυτό ήταν μια εισαγωγή στη βιογραφία του Βενιαμίν Λέσβιου και αποτέλεσε πρώτο σταθμό στη μελέτη γενικότερα της ιστορίας των φυσικών επιστημών στον τόπο μας. Εδώ, σε αυτό το έργο, βρίσκει τη συγκεκριμένη της έκφραση μια ιδέα, ιδιαίτερα σημαντική που την πρωτοσυναντούμε το 1920 στη μελέτη του “Περί της αρχής και της χρησιμότητος της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών”, ότι δηλαδή οι φυσικές θεωρίες, οι φυσικές επιστήμες γενικότερα, δεν μπορούν να ερμηνευτούν σωστά και να καθοριστούν με ακρίβεια, αν δεν συνδεθούν σε ένα σχήμα αμφίδρομο, με τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Στην αντίληψη αυτή στηρίζει και το συμπέρασμα ότι την πνευματική κίνηση κατά την προεπαναστατική περίοδο στον ελληνικό χώρο την προκάλεσε το κήρυγμα του τέλους του 17^ου αιώνα στη Γαλλία για τις φυσικές επιστήμες και υπέρ της ελεύθερης και κατά φύσιν επιστήμης και το οποίο συνδέεται κατά τον Μιχ. Στεφανίδη στενά με τις επαναστατικές ιδέες του αγώνα των Ελλήνων κατά των πολιτικών και κοινωνικών τυράννων, κατά της πολιτικής δουλείας. Είναι η περίοδος κατά την οποία, σύμφωνα πάντα με τον Μιχ. Στεφανίδη, στην Ευρώπη τα νέα διδάγματα της επιστήμης διαδίδονται ως κηρύγματα απολύτρωσης από τις προλήψεις και τις τυραννίες. Ελευθερία πολιτική και ελεύθερη έρευνα συνδέονται. Είναι η περίοδος κατά την οποία “προΐσταται ο Ορθός Λόγος της Επιστήμης” με αποτέλεσμα την πεποίθηση ότι “μόνη η φύση είναι ο τόπος όπου πρέπει να ζητηθεί η αποκάλυψη των μυστηρίων της Δημιουργίας και ότι της φυσικής πραγματικότητας ερμηνευτής είναι ο ορθός λόγος, απαλλαγμένος των δογματικών κανόνων και των αντιλήψεων που επικρατούν στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο”.

Ο Στεφανίδης διατυπώνει ότι η καθολική αδράνεια (την οποία ορίζει ως ορμή της φύσης) υπάρχει και εξουσιάζει όχι μόνο στη κίνηση της μηχανικής αλλά και σε όλα τα φαινόμενα του φυσικού, πνευματικού- ηθικού και ιστορικού κόσμου. Κατά τη θεωρία του Στεφανίδη η καθολική αυτή αδράνεια είναι η ορμή τη φύσης και αποσκοπεί στη διατήρησή και στην κίνηση της φύσης προς μια ευθεία κατεύθυνση προκειμένου να εκπληρώσει τους σκοπούς της. Η φύση έχει βέβαια τη τάση να διατηρηθεί σε ευθεία πορεία με καθορισμένους σκοπούς, που ορίζονται απ’ την κληρονομικότητα, τις έξεις, την πίστη, τις προλήψεις, το χαρακτήρα, όλα αλλοτροπικές μορφές της αδράνειας (αδράνεια χημική, φυσική, βιολογική κ.λ.π.) που εκφράζονται με νόμους. Είναι η συντήρηση. Την αδράνεια τη χαλά η Δύναμη, που ξεκινά απ’ το λογικό, είναι η πρόοδος, που αλλάζει την κατάσταση. Όλα γυρίζουν τα ίδια και αλλάζουν οι ίδιες καταστάσεις, όπως ήθελε να δείξει μέσα στην ιστορία. Την ανθρωποκρατία της αρχαιότητας τη διαδέχτηκε ο Μεσαίωνας με τη θεοκρατία. Ο Μιχ. Στεφανίδης με τη θεωρία της αδράνειας ερμηνεύει τους φυσικούς νόμους ως επαναλήψεις των ίδιων φαινομένων και εντάσσει στην καθολική αδράνεια τα φαινόμενα της κληρονομικότητας και της εξέλιξης, τις έξεις και τα ένστικτα, τις κλίσεις και τα πάθη, τις προλήψεις κ.λ.π. Μερικές από τις παραπάνω σκέψεις μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι των νεωτέρων επιστημονικών ιδεών, όπως η ταυτότητα χώρου και χρόνου, η σχετικότητα της υπόστασης των πραγμάτων κ.λ.π., ιδέες τις οποίες είχε εκφράσει ο Στεφανίδης πολύ πριν ακόμη παρόμοιες αντιλήψεις προκύψουν από τις σύγχρονες επιστημο-νικές ιδέες.

Το 1941 στα Πρακτικά της Ακαδημίας διατυπώνει στο δημοσίευμά του “Αριστοτέλης-Αρχιμήδης-Γαλιλαίος” την άποψη ότι οι φυσικές θεωρίες “υπέστησαν παρερμηνείας πολλαχού απροσδοκήτους, ανατρεπτικάς της βασικής των εννοίας” και γι΄αυτό “αποκαθιστών την ορθήν έννοιαν των σχετικών κειμένων του Αριστοτέλους ηθέλησα να αποδώσω δικαιοσύνην εις τον μέγαν φιλόσοφον”.

Τον μελετά ακόμα και ως ποιητή και υποστηρίζει ότι τα ποιήματά του έγραψε κατά την παραμονή του στη Μυτιλήνη. Ο Στεφανίδης έχει γνώμη και για τον περίφημο Αριστοτελικό ορισμό της τραγωδίας και τον ερμηνεύει ως εξής:

“Τραγωδία είναι η πράξις (κατά μίμησιν) ήτοι κίνησις τουτέστιν σειρά παθημάτων ήτοι μεταβολών (ελεεινών και φοβερών δρώντων προσώπων), ήτις εξελικτική κίνησις τουτέστιν πληροί τον τελικόν της σκοπόν (γίνεται πράξις τελεία) δια της καθάρσεως τουτέστιν δια της εξαγνίσεως των εναγών”.

Σε πολλές άλλες περιπτώσεις ερμηνεύει όρους και λέξεις αρχαίων κειμένων του Πλουτάρχου, του Πολυδεύκη, του Ησύχιου, του Θεό-φραστου και πολλών άλλων συγγραφέων. Τις ερμηνείες και διορθώσεις του περιλαμβάνει στον “Πίνακα των εμών ερμηνειών και διορθώσεων εις αρχαίους συγγραφείς”(1943). Τη λέξη χημεία επιμένει πάντα να γράφει ως Χυμεία, γιατί την παράγει από τον ελληνικό “χυμό”, ετυμολογία εύλογη, αλλά που δεν έγινε δεκτή τελικά.

Το 1941 και 1944 εκδίδει δύο φυλλάδια με τίτλο “Ορολογικά δημώδη”, όπου καταγράφει ονομασίες φυτών και γενικά φυσιο-γνωστικών ειδών. Ο Στεφανίδης σε όλη του την επιστημονική πορεία συνδέει την αρχαιότητα με τη σύγχρονη λαϊκή εμπειρία και ονοματολογία.

Το 1952 δημοσιεύει στα Πρακτικά της Ακαδημίας γλωσσικό νόμο για τη Λεσβιακή διάλεκτο, με τον οποίο εξηγεί το φαινόμενο της εμφάνισης τονισμένου Ε και εκεί που κανονικά έπρεπε να υπάρχει ί. Π.χ. πέραξα, ψέριασα, αντί των κανονικών πείραξα, ψείριασα (πρόκειται για “αντιστροφή της κώφωσης”, της συστολής δηλαδή του άτονου ε σε ί). Γράφει ο ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης αναφερόμενος στον Μιχαήλ Στεφανίδη: “Η αξία των ανθρώπων της παιδείας και της επιστήμης αποτιμάται, βέβαια, με το έργο που κάνουν και που αφήνουν φεύγοντας. Αποτιμάται όμως και με κάτι άλλο: με την ανάμνηση που αφήνουν οι άνθρωποι, με την λάμψη και με την παράδοση που δημιουργούν. Και ο Μιχαήλ Στεφανίδης δημιούργησε και λάμψη και παράδοση”. Ο Στεφανίδης είχε υποσχεθεί να αναλάβει την γενική εποπτεία και να προλογίσει την “ Παγκόσμια Ιστορία των Επιστημών ”. Ο Θάνατός του ματαίωσε την εκπλήρωση της υπόσχεσής του. Η τελευταία συγγραφή του Μιχαήλ Στεφανίδη είναι ο επιστημονικός κατάλογος των έργων του που συντάχθηκε όταν ακόμη εκείνος ζούσε και δημοσιεύτηκε μεταθανάτια με την άδεια των κληρονόμων του με τον τίτλο “Το έργο μου και η κριτική ” (1959).Το σύγγραμμα αυτό μας δίνει μια πολύτιμη άποψη του όλου έργου του και αποτελεί σημαντική πηγή για την γνωριμία της Στεφανίδειας σκέψης. Πολλές μελέτες του επανεκδίδονται σήμερα και νέα στοιχεία προκύπτουν από τη μελέτη του προσωπικού του αρχείου που χάρις στις ενέργειες του Γιάννη Καρά δωρήθηκε από την εξ υιοθεσίας κόρη του και τον εγγονό του στο Κέντρο Νεοελληνικών ερευνών.

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης, ότι το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών οργάνωσε το 1997 Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο αφιερωμένο στον ακαδημαϊκό και καθηγητή Μ. Στεφανίδη με θέμα τις επιστήμες στον ελληνικό χώρο.

Τονίζει επίσης, την άποψη του Berthelot ότι “κάθε επιστήμη πρέπει να τεθεί εις το ιστορικόν της πλαίσιον”.

Ολοκληρώνοντας ο Μιχαήλ Στεφανίδης τη διάλεξή του δηλώνει ότι το έργο του Berthelot είναι ένα από τα πιο ωραία παραδείγματα των οποίων τη μνήμη οφείλει να ανανεώνει το θείο στόμα της Ιστορίας προς το συμφέρον της Επιστήμης και του πολιτισμού. Και καταλήγει: “Τους μεγάλους ανθρώπους στέλλει η θεία πρόνοια να φωτίζουν και να θερμαίνουν και να εμπνέουν και να δίδουν χαρά και να χαρίζουν ευδαιμονία εδώ κάτω εις τους δυστυχείς βροτούς…”.

β. “Εισαγωγή εις την ιστορίαν των Φυσικών Επιστημών”, Εν Αθήναι 1938, σελ. 307.

“Εάν η Επιστήμη οφείλει να ενδιαφέρεται δια την ιστορίαν των πράξέων της, η ίδια φυσικά πρέπει να φροντίζει και δια την μόρφωσιν των ιστορικών της”.

Με τα λόγια αυτά που αναφέρει στον πρόλογο του βιβλίου του “Εισαγωγή στην Ιστορία των Φυσικών Επιστημών” ο καθηγητής και συμπατριώτης μας κ. Μιχαήλ Στεφανίδης πείθει τον αναγνώστη για τη χρησιμότητα της ιστορίας στην επιστημονι- κή έρευνα.

Η αφορμή για την ενασχόλησή του, με την ιστορία των επιστημών, του δόθηκε από την ανάγνωση των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Πίστεψε αληθινά ότι η ιστορία των αρχαίων γνώσεων θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν εισαγωγή στη διδασκαλία της σύγχρονης επιστήμης. Πρώτος καθιέρωσε μια ιστορική μέθοδο διδασκαλίας των φυσικών μαθηματικών και με τον τρόπο αυτό κατόρθωσε την πλήρη κατανόηση των θεμάτων από τους μαθητές του. Παράλληλα, ιδρύθηκε γι’ αυτόν και την επιστήμη του στη Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών η έδρα της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών που αποτέλεσε παγκόσμια πρωτοπορία και καινοτομία. Το έργο ήταν πανεπιστημιακό εγχειρίδιο για το μάθημα της Ιστορίας των Επιστημών : “με κέντρο την Ελληνικήν Επιστήμην, αναμορφωτήν της Ανατολικής σοφίας και πρόδρομον της όλης επιστήμης των μεταγενεστέρων χρόνων”. (Μ. Στεφανίδης, Εισαγωγή στην Ιστορία των Φυσικών Επιστημών, Αθήνα 1938). Το ανώτερο βιβλίο του Μιχαήλ Στεφανίδη, μετά την εισαγωγή με τίτλο “Γενικαί Αρχαί”, χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος το οποίο αναφέρεται στην εμπειρία περιλαμβάνει (3) ενότητες : Α.Την προϊστορική φυσιογνωμία (Παλαιολιθική περίοδος-Αρχαιολιθική περίοδος-Νεολιθική περίοδος- Η γλώσσα), Β.Λαϊκή Φυσιογνωμία (Η φυσιογνωμία του Ομήρου- Εμπειρία του Νεοελληνικού λαού- Εμπειρική αιτιογνωσία), Γ. Την Πρωτοεπιστήμη, όπως ονομάζεται η επιστήμη των ανατολικών λαών. Στις 248 σελίδες που απαρτίζουν το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην επιστήμη: Α. κατά την αρχαία ελληνική περίοδο (Προσωκρατική φιλοσοφία- Ιωνική σχολή- Θεωρία της γνώσεως κ.α.), Β. κατά την Αλεξανδρινή περίοδο (Μαθηματικά-Αστρονομία κ.α.), Γ. κατά τον Μεσαίωνα (Η επιστήμη των βυζαντινών- Μηχανική κ.α.) Δ. κατά τους νεότερους χρόνους και κυρίως την αναγέννηση. Το βιβλίο κλείνει με τις “Προσθήκες και Διορθώσεις”.

Προκειμένου μάλιστα οι μεθοδολογικές και επιστημονολογικές αρχές που αφορούσαν στις φυσικές επιστήμες να γενικευτούν προς κάθε κλάδο του επιστητού (μη εξαιρουμένης της φιλοσοφίας, αλλά και της βιομηχανίας, καθώς και της ποίησης και των τεχνών), δεν διστάζει , κλείνοντας το διδακτικό του εγχειρίδιο ο Μιχ. Στεφανίδης, να υποστηρίξει ότι μπορούμε “να υπαγάγωμεν όλους τους επιστημονικούς κλάδους εις τας φυσικάς επιστήμας”, σύμφωνα με το σχήμα που ακολουθεί.

( Καθαρά Επιστήμη )

1.Φυσική Ιστορία ή Φυσιογραφία ( Πραγματογνωσία ):

Αστρονομία.

Ορυκτολογία - Γεωλογία – Γεωγραφία.

Φυτολογία.

Ζωολογία – Ανθρωπολογία.

Ψυχολογία - Ηθικαί Επιστήμαι – Φιλολογία.

Λογική – Μαθηματικά.

2.Γενική Φυσική ( Φαινομενολογία, Αιτιογνωσία ) :

Φυσική.

Χημεία.

Φυσικοχημεία.

Φυσιολογία – Βιολογία (Βιοφυσική, Βιοχημεία ) –Ιατρική.

Φιλοσοφία ή Μεταφυσική ( των άπω αιτίων ) – Θεολογία.

( Εφηρμοσμένη επιστήμη )

      Το έργο αυτό του Μ. Στεφανίδη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια τεράστια πνευματική προσφορά στην επιστήμη και την γνώση, ένα βιβλίο πρωτοποριακό για την εποχή του που άνοιξε νέους πνευματικούς ορίζοντες και λάμπρυνε το ελληνικό πνεύμα. Αποτελεί την πιο πρωτότυπη και μεστή συνεισφορά σχετικά με την συμβολή των Ελλήνων στη διαμόρφωση της Επιστήμης, του κορυφαίου επιτεύγματος της ανθρωπότητας.

• Στοχάζομαι και το πιστεύω, ότι ο συνειρμός των σκέψεων ανταποκρίνεται τελείως εις την φυσικήν εξέλιξιν των πραγμάτων. Ο άνθρωπος σκέπτεται όπως δημιουργεί η Φύσις. Και επάνω στα ολίγα δεδομένα των αισθήσεων ο νους ολοκληρώνει την αλήθειαν. Εντεύθεν, τουναντίον, η σκέψις δύναται να γίνη πραγματικότης και η συγκέντρωσις του νου να νικήση την ύλην προς δημιουργίαν.

• Το λογικόν του ανθρώπου είναι το ίδιον. Η σκέψις εις την αυτήν έντασιν θα δώση τα αυτά αποτελέσματα. Ιδού διατί οι Έλληνες φιλόσοφοι είπαν όλα τα σημερινά, ή αν θέλετε ιδού διατί η νεωτέρα σκέψις συνέπεσε με την αρχαίαν. Δια να είπη η φιλοσοφία κάτι όλως διόλου νέον, πρέπει να περιμένη ένα νέον εξελικτικόν σταθμόν του ανθρώπινου λογικού. Έως πότε;

• Είναι τόσον μικρά τ΄ανθρώπινα ώστε ο θεός θα προτιμήση το απλούστερον.

Ο Μιχαήλ Στεφανίδης ανεξάρτητα από την ειδικευμένη επιστημονική του σοφία υπήρξε και ποιητής. Ίσως μάλιστα να ήταν ποιητής αυθεντικός, πλήρης από την μαγεία του οράματος, ακριβώς γιατί ήταν Φυσικός. Στο βάθος κάθε γεννημένου ερευνητή των θετικών επιστημών υπάρχει ένας ποιητής που γρηγορεί.

Η συγγραφική και ποιητική προσφορά του Μιχαήλ Στεφανίδη στα Γράμματα και τις Τέχνες είναι πλούσια, πρωτοποριακή για την εποχή του και μπορεί να χαρακτηριστεί τεράστια. Ακούραστος ερευνητής των σχέσεων της Επιστήμης με την Τέχνη, εκδίδει και κυκλοφορεί πολλά βιβλία επιστημονικού περιεχομένου σε σχέση πάντα με την Τέχνη όπως: “Συμβολαί εις την Ιστορίαν των Φυσικών Επιστημών” (1914), “Ιστορία και ποίησις”, “Αδράνεια και Ποίησις και Μεταφορά και Τέχνη”, “Επιστήμη και Μεταφορά”, “Αρχή και χρησιμότης της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών”(1920), κ.λ.π.

Πολλοί, πάρα πολλοί Λέσβιοι και ξένοι πνευματικοί άνθρωποι, κατά καιρούς, στόλισαν με την ποιητική τους γραφίδα τη Λέσβο. Ο Μιχαήλ Στεφανίδης υπήρξε ένας τέτοιος ποιητής, εραστής της Λέσβου. Την αγάπησε και τη λάτρεψε δίνοντας το πιο μεγάλο κομμάτι της πνευματικής του δουλείας σ’αυτήν.

Με το ψευδώνυμο Φίλων Οφερέτης δημοσιεύει κατά καιρούς, πάμπολλα ποιήματα του σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά, όπως στην “Αμάλθεια” Σμύρνης, “Χαραυγή” Μυτιλήνης, “Εστία” Αθηνών, “Νέα Ημέρα” της Τεργέστης (1906-1931) κ.λ.π.

Δεν είναι υπερβολική έκφραση λόγου το να αναφέρουμε τον Μιχαήλ Στεφανίδη σαν ποιητή της Λέσβου. Όλα σχεδόν τα ποιήματα του αναφέρονται στη Λέσβο και ιδιαίτερα και ξεχωριστά για κάθε πόλη και χωρίο της, (Μυτιλήνη, Μανταμάδο, Καλλονή, Γέρα, Αγιάσο, Μήθυμνα κ.λ.π.). Με μια πλούσια σε συναισθήματα, λεπτότητα, χάρη και ομορφιά δίνει τους ποιητικούς του ύμνους στο νησί που τόσο αγάπησε και λάτρεψε, σαν ένας παθιασμένος εραστής σε πανέμορφη κόρη, προβάλλοντας με περίσσια χάρη τις ομορφάδες του Λεσβιακού φυσικού κάλους.

Πριν από αυτά, τα επεξηγηματικά για τα περιεχομένα, σ’ ένα σύντομο πλην περιεκτικό δοκίμιο καταθέτει τις απόψεις του “Περί τέχνης και της σχέσεως με της με την επιστήμη”, τονίζοντας ότι: “…Η απόλαυσις του αληθινού χωρίς την αντικειμενικήν του ενόχλησιν και χωρίς την υποκειμενικήν του φθορά–αυτό είναι, στοχάζομαι, το μυστικόν της Τέχνης και ο μεγάλος της προορισμός…” και ότι: “…Η Τέχνη ζητεί συνάμα αυτό που η Φιλοσοφία και η Επιστήμη προσπαθεί να επιτύχει με την επαγωγικήν σύνθεσιν, δηλαδή με την ανακάλυψιν φυσικών καθολικών αρχών και νόμων ασαλεύτων, οίτινες να θέτουν ένα πέρας εις την ενοχλητική απειρίαν φαινομένων και πραγμάτων, ένα τέλος εις την αδίακοπην φυσικήν εξέλιξην, τον σταθμόν του τελείου , και άρα του αληθινού…”-καταλήγοντας: “…Δεν είναι λοιπόν αληθές το κοινώς λεγόμενον, ότι Ποίησις , Τέχνη εν γένει και επιστημοσύνη είναι δύο αντίδρομοι διανοήσεις. Τουναντίον! Το ένστικτον της επιστημονικής ζητήσεως και η σύμφυτος αίσθησης του καλού ταυτίζονται. Διότι είναι προπαντός αληθινόν το τέλειον, το ωραίον, και είναι το πνεύμα του Κόσμου η αρμονία…”

Μαζί με τη γλώσσα των ποιημάτων του, στο ίδιο καλό επίπεδο είναι και η τεχνική του. Ο παραδοσιακός στίχος του έχει ρυθμό, μουσικότητα, γυρίσματα. Και η ομοιοκαταληξία ανεκτή – χωρίς κενά ή σπασίματα:

…..

Έτσι τραγουδά τη “Μυτιλήνη”. Και θα τραγουδήσει ακόμα: την “Αρίσβη”, την “Άντισσα”, την “Πύρρα”, τον “Μανταμάδο”, την “Σκαμνιά”, τον “Κόλπο της Γέρας”, την “Καλλονή”, την “Αγιάσο”, το “Πυργί”, την “Βρισά”, την “Θερμή” και άλλες περιοχές ή τοποθεσίες του νησιού.

Ό,τι χαράχτηκε έντονα στη μνήμη του από τα παιδικά του χρόνια και αποθανατίστηκε σ΄ένα ποίημα με το τίτλο “Μανδαμάδος” ήταν η μικρή πλατεία του χωριού με τη φτελιά και την παραδοσιακή βρύση, όπου μαζεύονταν τα γεροντάκια με τα ροζιασμένα χέρια και τις αναμνήσεις από τα πέτρινα χρόνια για να εξιστορήσουν τα πάθια τους:

(“Χαραυγή” 1911)

(“Ο Πόλεμος” 1914)

(“Η Αυγούλα”1907)

και να μη βουρκώνουν τα μάτια του, όταν θυμάται τη μητέρα του:

Η θεματολογία του αγγίζει ακόμα και κάποιες κοινωνικές καταστάσεις, κάποτε φιλοσοφεί, αλλά η παραγωγή του είναι περιορισμένη. Λίγα ήταν τα διηγήματά του, αφηγήματα ή εικόνες, όπως κάποια προσδιορίζει ο ίδιος. Πρόκειται για σύντομα σκίτσα, στα περισσότερα των οποίων καταγράφει ιστορίες με πρόσωπα παρμένα από μύθους ιστορικούς. Και εδώ κυρίαρχο στοιχείο είναι η γλώσσα, η άνετη αφήγηση. Ένα απ’ αυτά το “Αθανασία”, το συμπεριέλαβε ο Γιώργος Βαλέτας στον γ΄ τόμο/1949, σ. 579-583, της περίφημης “Ανθολογίας της δημοτικής πεζογραφίας”. Γεγονός όμως είναι, ότι ένα μεγάλο μέρος του λογοτεχνικού έργου του Στεφανίδη παραμένει ανέκδοτο (περίπου εκατό ποιήματα και πενήντα διηγήματα μας λέει ο ίδιος), το οποίο αν εκδοθεί ίσως να αλλάξει τη γενική εικόνα.

Εν τέλει, το διασημότερο ποίημα του Στεφανίδη είναι το αφιερωμένο στον “Παπαδιαμάντη”. Δημοσιεύθηκε στο ιστορικό αφιέρωμα της “Χαραυγής” στον μεγάλο Σκιαθίτη, πρωτοσέλιδο, και πάντα μνημονεύεται στις σχετικές αναφορές:

Η παρουσία του είναι αρκετά πυκνή, σε σύγκριση και με τους άλλους συνεργάτες του περιοδικού και σε σχέση βέβαια με το γεγονός ότι υπήρξε ολιγογράφος, ως λογοτέχνης.

Το μικρό αυτό διήγημα δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Λεσβιακό Ημερολόγιο του 1956 και από εκεί αναδημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του στην εφημερίδα Λέσβος που κυκλοφορούσε στην Αθήνα, σε δύο συνέχειες , την 25^η Ιανουαρίου και την 1η Φεβρουαρίου του 1958.

Στο πεζογράφημά του “Ο Μάγος”, ο Μιχαήλ Στεφανίδης, με εικόνες, πρόσωπα, μύθους, παρομοιώσεις και μεταφορές, μας δείχνει τι σημαίνει λογοτέχνημα. Έτσι, αρχίζει τη διήγηση του μιλώντας για μια παρέα σ΄ένα καφενεδάκι, στην περιοχή “Παλιού του Μανταμάδου”, που κουβεντιάζει. Ξαφνικά, ένας χτύπος της πόρτας και μια ψαλμωδία σιγανή τους αναστατώνει. Τα μάτια όλων πέφτουν στον αναπάντεχο γέρο επισκέπτη που όλοι τον αποκαλούν “Μάγο”. Ο καφετζής τον παροτρύνει να διηγηθεί την ιστορία της Μανικάσας και του θεριού και αυτός, με μια λάμψη στα μάτια, αρχίζει τη αφήγηση. Μας μιλάει για την ανδρεία και την γενναιότητα του που δε δείλιασε να τα βάλει με το θεριό της λίμνης και να το σκοτώσει αψηφώντας τη Μανικάσα που ήταν η μάγισσα της ζωής. Ο Λάκκος της Μανικάσας, ένας καταρράκτης φοβερός τον χειμώνα. Αυτού μια φορά μια όμορφη μάγισσα παραπλανούσε τα παλικάρια των χωριών με τους έρωτές της.

Πρόκειται για ένα πεζοτράγουδο με απόηχους 15/σύλλαβου στίχου, ένα διήγημα παραμυθιακού χαρακτήρα, με πολύ έντονες εικόνες, στο οποίο ο συγγραφέας χειρίζεται μαεστρικά το λόγο και φορτίζει τον αναγνώστη με πλήθος συναισθημάτων. Έχουμε αφήγηση μέσα στην αφήγηση ( αρχικά την αφήγηση για την παρέα στο καφενείο, έπειτα την αφήγηση του Μάγου για το θεριό της Μανικάσας και τέλος επιστροφή πάλι στο καφενείο, στην πραγματικότητα: “…Να το, εδώ τόχω το θεριό, στο πιάτο. Βάστα καλά το πηρούνι σου.”). “Το σκοτωμένο θεριό στο πιάτο” επαναφέρει τον Μάγο από τη μαγεία του παραμυθιού στην πραγματικότητα. Δεν έχουμε ολοκλήρωση του ήρωα. Παρόλη τη νίκη του, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Το παραμυθιακό στοιχείο συμπλέκεται με το πραγματικό και η επιθυμία γίνεται ανέφικτη .

Σ’ αυτό το διήγημα ο συγγραφέας φανερώνει το πάθος του για τη φιλοσοφία. Παρουσιάζει το Δημόκριτο, κορυφαίο φιλόσοφο και επιστήμονα της αρχαιότητας, να γράφει στο Λεύκιππο. Του γράφει για την εμπειρία που απέκτησε πηγαίνοντας στο ναό του Φθα, ένα καταπληκτικό και μαγευτικό μέρος στην Αίγυπτο, γεμάτο λουλούδια και αρώματα. Εκεί, μυήθηκε ως προφήτης της τίμιας τέχνης με κάποια λαμπρή τελετή. Προφήτης της τίμιας τέχνης είναι, όπως γράφει, το να αλλάξει κάποιος την ουσία της ύλης. Έπειτα, αναρωτιέται γιατί τα σώματα που αγγίζουμε και βλέπουμε τα θεωρούμε πιο πραγματικά από τα φαντάσματα και γιατί τα όνειρα να μην έχουν τόσα δικαιώματα, όσα έχει κι η ζωή. Η τέχνη είναι σαν τη κίνηση του τροχού.

Στη συνέχεια αφηγείται ένα περιστατικό όπου ένας σοφός πήρε τη χάρη από τον Φθα να μάθει τα μυστήρια του ήλιου. Αλλά μόλις είδε τα μυστήρια αυτά, δεν μπόρεσε να τα κρατήσει κρυφά και ανέβηκε σ’ ένα βουνό και φώναξε ότι τα έμαθε. Όμως, ο θεός δεν τον συγχώρεσε γι’ αυτήν του την πράξη, προκάλεσε μεγάλη ταραχή κι ο σοφός χάθηκε.Τα μυστήρια δεν πρέπει λοιπόν να κοινοποιηθούν. Αυτό θα φέρει τη τιμωρία, όπως συνέβει με το σοφό που έμαθε τα μυστήρια του ήλιου (: πρόκειται για γενικότερη αντίληψη των αρχαίων σχετικά με τα μυστήρια).

Ο Δημόκριτος τελειώνει το γράμμα γράφοντας στον Λεύκιππο πως επικαλέσθηκαν το πνεύμα του δασκάλου τους, του Οστάνη. Τον ρώτησαν αν θα τους πει αυτό που δεν μπορεί να φθάσει ο νους τους, αν έχουν κάνει κι εκείνοι κάτι καλό για ΄κείνον. Το πνεύμα του Οστάνη τους απάντησε: “Η φύσις τη φύσι χαίρεται. Η φύσις τη φύσι νικά.”.Κι ο Δημόκριτος καταλήγει τελειώνοντας το γράμμα του στον Λεύκιππο:“Θα γράψω για τη θεία τέχνη…Εκεί θα διηγηθώ τα φυσικά πράγματα με τη μυστική των δύναμη, και πως η φύσις κυβερνά της ύλης τα παιχνίδια”.

Το Κ.Ν.Ε στην Αθήνα με μεγάλη ευχαρίστηση μας υποδέχτηκε στις 12-4-2002, μαθητές και καθηγητές του προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που είχε ως θέμα τη ζωή και το έργο του Μιχ. Στεφανίδη. Την ενημέρωση και επίδειξη του Αρχείου Μιχ. Στεφανίδη και των δημοσιευμάτων που κατά καιρούς συνέγραψε ο Μιχ. Στεφανίδης μας έκανε ο ερευνητής και συνεργάτης του Κέντρου κ. Παναγιώτης Μιχαηλάρης. Παράλληλα, ο κ. Γιάννης Καράς μίλησε στους μαθητές για το έργο του Λέσβιου καθηγητή και ακαδημαϊκού και αναφέρθηκε στο ερευνητικό πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας του Κ.Ν.Ε. το οποίο ο ίδιος διευθύνει και έχει θέμα τις επιδράσεις της ευρωπαϊκής επιστημονικής σκέψης στον ευρύτερο ελληνικό, βαλκανικό χώρο. Το πρόγραμμα μελετά την Ιστορία των Επιστημών (κυρίως θετικών) κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μέχρι τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους (κυρίως δηλαδή την περίοδο της νεοελληνικής Αναγέννησης ή περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού όπως κοινώς αυτή ονομάζεται).Στο πρόγραμμα αυτό κυρίως μελετούν την Ιστορία των Επιστημών στον Ελληνικό χώρο. Όπως ανέφερε ο κ. Γιάννης Καράς ο Μιχ. Στεφανίδης είναι ο πρώτος που έριξε το σπόρο της μελέτης της Νεοελληνικής επιστημονικής σκέψης με το έργο του “Αι φυσικαί επιστήμαι εν Ελλάδι προ της επαναστάσεως. Η εκπαιδευτική επανάστασις”: Είναι αυτός που παρουσίασε με τον καλύτερο τρόπο την εξέλιξη των επιστημών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας διότι, πέρα από όλες τις αντιτιθέμενες θεωρίες και απόψεις που υπήρχαν για το θέμα αυτό, μας έδειξε το πως οι επιστήμες εξελίχθηκαν κατά την περίοδο αυτή, στην αρχή υποτονικά, αργότερα όμως δυναμικά. Ως παράδειγμα, ο κ. Γιάνης Καράς ανέφερε το θέμα του κρυφού Σχολειού για το οποίο ο Μιχ. Στεφανίδης χωρίς να υποστηρίζει την απουσία του, δίνει όλα εκείνα τα στοιχεία στον αναγνώστη για να εξάγει μόνος του τα συμπεράσματα. Συνεχίζοντας ο κ. Γιάννης Καράς επισήμανε ότι ο Μιχ. Στεφανίδης στο έργο του “Περί της αρχής και της χρησιμότητος της ιστορίας των φυσικών επιστημών” συνδέει την Ιστορία των Επιστημών με το κοινωνικό γίγνεσθαι και εξαίρει τη σημασία της επιστήμης στην κοινωνική εξέλιξη με αποτέλεσμα το σχήμα να είναι αμφίδρομο: να έχουμε δηλαδή επίδραση των κοινωνικών συνθηκών στους επιστήμονες και στην επιστημονική έρευνα. Ο ομιλητής συνέχισε επισημαίνοντας ότι ο Μ. Στεφανίδης στράφηκε κατά της αυθεντίας και του δογματισμού στην επιστήμη, υπογραμμίζοντας τη συμβολή της Γαλλικής επανάστασης στην πρόοδο της επιστημονικής σκέψης.

Ο κ. Γιάννης Καράς μεταξύ άλλων τόνισε: “ο Μιχ. Στεφανίδης θεωρείται ο πατέρας της Ιστορίας των Επιστημών στον Ελληνικό χώρο. Τον χαρακτηρίζει η επιστημονική τελειότητα. Είναι ο άνθρωπος που δε βγαίνει έξω από τα ερευνητικά του πρότυπα. Δεν ασχολείται με την πολιτική, ούτε δίνει πολιτικές μάχες. Απέκτησε μεγάλη φήμη και κύρος στο εξωτερικό. Για το έργο του Μιχ. Στεφανίδη ασχολήθηκε σε διδακτορική του διατριβή ο κ. Θεόδωρος Κρητικός. Επίσης το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών οργάνωσε το 1997 Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο που ήταν αφιερωμένο στον ακαδημαϊκό και καθηγητή Μ. Στεφανίδη και είχε ως θέμα τις επιστήμες στον ελληνικό χώρο”.

Ο έτερος των ομιλητών, ο κ. Παναγιώτης Μιχαηλάρης, μας μίλησε για τη ζωή του Μιχ. Στεφανίδη και μας παρουσίασε ένα μέρος του Αρχείου του Μιχ. Στεφανίδη, αυτό που μπόρεσε να εκθέσει.

1.  “Η Εκπαίδευση στη Λέσβο”, Π. Ι. Σαμάρα, Μυτιλήνη 1948.

2. “Λεσβιακόν Ημερολόγιο 1958”, Π. Ι. Σαμάρα,   Μυτιλήνη 1958, σελ 25-32.

3. “Τα Μανταμαδιώτικα”, Περιοδικό,Τεύχος 4, Χρόνος Β΄, Μάιος-Ιούνιος, Αθήνα 1980 σελ. 42-44

4. “Τα Μανταμαδιώτικα”, Περιοδικό, Τεύχος 56-57, Χρόνος ΙΔ΄, Ιούλιος-Δεκέμβριος, Αθήνα ,σελ.286-289.

5. “Τα Μανταμαδιώτικα”, Περιοδικό,Τεύχος 1, Χρόνος ΙΖ, Ιανουάριος-Μάρτιος, Αθήνα 1995, σελ. 22

7. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος Εικοστός Δεύτερος, εκδ. Πυρσός, Αθήνα.

8. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τόμος πεντηκοστός πέμπτος, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα..

9. “Δαυλός”, Περιοδικό, τεύχος 226, Οκτώβριος 2000, Αθήνα.

10. Γενική Ιστορία των Επιστημών, Τόμος Α΄, Από τις πηγές έως το 1500 μ.Χ., σελ. ια΄-ιδ΄.

11. “Αιολικά Χρονικά”, Εταιρία Αιολικών Μελετών, Μυτιλήνη 2001, σελ 147-149.

12. “Ανθολόγιο Λεσβίων Ποιητών”, Κώστας Γ. Μίσσιος, Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας, Τόμος Όγδοος, Μυτιλήνη 1998, σελ. 495-496.

13. “Λεσβιακά”, Δελτίον της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών, Τόμος Γ΄, Μυτιλήνη 1959, σελ. 115-123.

14. “Λεσβιακά”, Δελτίον της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών, Τόμος Θ΄, Μυτιλήνη 1985 σελ.109-110.

15. “Αιολικά Φύλλα”, Περιοδικό Λόγου και Τέχνης, Χρονιά Α΄, Τεύχος Δ΄, Γενάρης 1987, σελ. 196-198.

16. “Ιστορία της Λέσβου”, Δ΄έκδοση, Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λέσβου, Μυτιλήνη 2000, σελ 280-281.

17.  “Βερναρδάκης, Εφταλιώτης, Μυριβήλης”, Κώστας Γ. Μίσσιος, “Αιολικά Γράμματα”, Δίμηνη Επιθεώρηση της Λεσβιακής Τέχνης, Χρόνος ΙΣΤ΄, Γενάρης-Απρίλης 1986, Τεύχος 91-92, σελ. 42-44.

18. Κώστας Γ. Μίσσιος, “Φιλολογικά (και πάρεργα) της Μυτιλήνης, πλην και άλλα”, ”, Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας, Τόμος έκτος, Εκδόσεις Αστερίας, Μυτιλήνη 1996, σελ 268-287, 312-313.

19.Γιάννης Καράς, “Επιστημολογικές Προσεγγίσεις στη Νεοελληνική Επιστημονική Σκέψη”, εκδ. Τροχαλία..

20.“Χημεία και Λέσβος”, Μιχαήλ Κ. Στεφανίδης,Φωτομηχανική ανατύπωση, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Μυτιλήνη 1996.

21.“Η ιστορική εξέλιξη της Χημείας στην Ελλάδα”, Ένωση Ελλήνων Χημικών, Κ.Ν.Ε., επιμέλεια Γιώργος Ν. Βλαχάκης, Αθήνα 1996, σελ. 113-115, 195-204.

22. “Οι Επιστήμες στον Ελληνικό χώρο”, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, εκδ. Τροχαλία 1997, Αθήνα.

23.“70 ποιητικές φωνές από τη Λέσβο”, Κώστα Γ. Μίσσιου, Μυτιλήνη 1987, σελ. 77.

24.“Λογοτεχνήματα”, Μιχαήλ Κ. Στεφανίδη,Τόμος Α΄, Αθήνα, 1932.

25.“Λογοτεχνήματα”,Μιχαήλ Κ. Στεφανίδη, Τόμος Β΄, Αθήνα, 1941.

26“Εισαγωγή εις την Ιστορίαν Των Φυσικών Επιστημών”, Μιχαήλ Κ. Στεφανίδη,  Αθήνα, 1938.

27.“Τα Ιστορικά”, Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών, Τόμος Δωδέκατος, Τεύχος 22, Ιούνιος 1995, Εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, σελ. 119-140.